Göcmen Günlügü

 KIZILBAÞLIK

Kýzýlbaþlýk, Þii mezhebinin bir kolundan olanlara verilen ad.

Kýzýlbaþ'larýn bulunduðu yerler: Trakya'da Dobruca, Deliorman, Edirne ve Kýrklareli; Anadolu'da Eskiþehir çevresi, Balýkesir, Narlýdere (Ýzmir), Sivas, Çorum, Mecitözü, Sungurlu, Ýskilip, Divriði, Tunceli, Malatya, Erzincan, Erzurum, Antalya ve Hatay. Genellikle yalnýz kendilerinin bulunduðu köylerde yaþarlar.

Sünnilerle karýþýk Kýzýlbaþ köyleri pek azdýr. Ýran'ýn batýsýnda Luristan ve Kürdistan'da, Azerbaycan'da Tebriz, Makû, Maverai Kafkas'ta, küçük topluluklar halinde Hemedan, Tahran, Mazenderan ve Fars'ta «Ehlihak» adý altýnda yaþayan Kýzýlbaþlar vardýr. Tahtacýlar ve Anadolu'da «Abdal» adý verilerek halk arasýnda «çingene» olduklarý söylenen göçebeler de Kýzýlbaþtýr.

Þah Haydar ve oðlu Þah Ýsmail'e yardým eden boylarýn adlarýyla ilgili olarak Kýzýlbaþlardan Makû'dakilere Karakoyunlular, Urmiye'dekilere Abdalbeyliler, Luristan'dakilere Gulyai, Tebriz'dekilere Gûrran, Karadað'dakilere Þamlular, Karabað'dakilere Milliler adý verilmiþtir. Anadolu'daki Kýzýlbaþlar kendilerine Þah Safi süreði derler. Bektaþiler Kýzýlbaþlara «sofu sürekleri» adýný vermiþ ve «yol bir, sürek bir; sürek olsun, çörek olsun, Ehlibeyti sever olsun» sözleriyle Kýzýlbaþlarýn inanýþlarýný benimsediklerini belirtmiþlerdir.


TARÝH

Kýzýlbaþ adý Þiiliðin bu koluna mensup olanlarýn ilk zamanlarda kýzýl taç ve hýrka giymelerinden dolayý verilmiþtir. Sasaniler çaðýnda Zerdüþt dinine baðlý Mazdek taraftarlarýnýn benimsediði bu kýyafet, Ýslâmiyetten sonra Bâtýniler tarafýndan kabul edilmiþti. Bâtýnilere bundan dolayý muhammere (kýrmýzý elbise giyenler) adý verilir. Þiiliðin imamiye mezhebini benimseyen ve Safevi devletini kuran Erdebil safilerinin 12 dilimli kýzýl taç giymeleri bu geleneðin devamýdýr. Safiyeddin Erdebili'nin torunlarýndan þeyh Cüneyd (öl. 1460) Suriye, Anadolu ve Azerbaycan'daki Þii-Bâtýni boylarý ile Sýmavna kadýsý oðlu Bedreddin taraftarlarýný kendi çevresinde toplayarak giriþtiði dini-siyasi hareket sýrasýnda öldürüldükten sonra Erdebil sufileri Cüneyd'in oðlu þeyh Haydar'a pir olarak baðlandýlar.

Taraftarlarýnca «Tanrý'nýn Zuhuru» sayýlan þeyh Haydar 12 dilimli kýzýl taç giyiyor, kýzýl sarýk sarýyordu. Müritleri de derecelerine göre ayný tacýn sarýklý ve sarýksýz çeþitlerini giyiyordu. Þeyh Haydar'dan sonraki Safevi þahlarýna baðlý olan zümreye Sünniler tarafýndan Kýzýlbaþ adý verildi. Sünni-Þii çekiþmeleri yüzünden Anadolu'da halk arasýnda Kýzýlbaþ adý verilen topluluk aleyhinde çeþitli söylentiler yaygýnlaþtý; Kýzýlbaþ adý, ahlâk telâkkilerine aykýrý davranan kimse anlamýnda kullanýlmaya baþladý.

XV. yy.dan itibaren geliþen Osmanlý-Safevi mücadeleleri sýrasýnda Anadolu'daki Kýzýlbaþlar Ýran'a sýký bir baðlýlýk gösterdiler. Ýran'dan gelen Kýzýlbaþlar Anadolu'da Osmanlý devleti aleyhinde propagandalara giriþtiler. Anadolu'da zaman zaman Kýzýlbaþ ayaklanmalarý çýktý: Anadolu beylerbeyi Karagöz Paþayý yenecek kadar kuvvetlenen ve veziriazam Hadým Ali Paþa tarafýndan maðlup edilen Þahkulu'nun (öl. 1511) isyaný, Selim I'in Çaldýran seferinden (1514) önce bastýrmak zorunda kaldýðý Kýzýlbaþ ayaklanmalarý, Süleyman I zamanýnda sadrazam Ýbrahim Paþanýn bastýrdýðý Kalender ayaklanmasý (1527), Suriye'den gelerek Güneydoðu Anadolu'da 50,000 taraftarýyla harekete geçen ve Bozok'a yolladýðý halifesi aracýlýðýyla Kýzýlbaþlarý ayaklandýran Yalancý Þah Ýsmail'in faaliyeti v.d. bu hareketlerin baþlýcalarý arasýnda sayýlabilir.

ÝNANÇLAR

Kýzýlbaþlar þeyh Safiyeddin Haydar'ý pir tanýr. Ýnanç ve törelerinde Bektaþilikten gelen etkiler çoðunluktadýr. Fakat Kýzýlbaþlýk Bektaþilik gibi benimsediði inançlara baðlanan herkesin girebileceði bir tarikat deðildir. Kýzýlbaþ olmak için mutlaka Kýzýlbaþ soyundan gelmek gerekir. Bundan dolayý Kýzýlbaþlýk bir tarikat deðil, kapalý bir mezhep sayýlýr.

.


Bektaþiler, Kýzýlbaþlarý meydanlarýna kabul etmezler, buna karþýlýk Kýzýlbaþlar Bektaþileri genellikle kendi âyinlerine kabul ederler. Bektaþi olmak isteyen Kýzýlbaþlara, tarikata aldýklarý bütün yabancýlara uyguladýklarý iþlemi uygularlar. Bugün Kýzýlbaþlar iki kola ayrýlmýþtýr: birinci kol geleneðe uygun þekilde kendi ocaklarýna baðlýdýr. Bunlara Purut adý verilir. Dönük adý verilen ikinci kol, Bektaþi çelebilerine baðlanmýþtýr. Kýzýlbaþ inancý çoðunlukla gelenek ve göreneðe dayanýr. Bu inanç ana çizgileriyle «deyiþ» ve «ayet» denilen nefeslerde (hece vezniyle dörtlükler halinde söylenmiþ dini þiir) dile getirilir. Ýnancýn temeli halife Ali'nin Tanrý sayýlmasýdýr.

Kýzýlbaþlar halife Ali'nin adýný da anarak kelime] þahadet getirirler. Allah, Hz. Muhammed ve Ali'yi tek bir varlýk sayarlar; Tanrý'nýn, Hz. Muhammed ve halife Ali suretinde göründüðünü kabul ederler. Kýzýlbaþ menkýbeleri halife Ali'nin Hz. Muhammed'den üstün olduðunu anlatýr. Mirac'ý, Hz. Muhammed'in Ali'ye ait sýrra ermesi þeklinde yorumlarlar. Âyini cem adýný verdikleri törenlerinde Mirac'ý anar ve hareketleriyle canlandýrýrlar.

Kýzýlbaþlar Ali'yi Tanrý, Hz. Muhammed'in vârisi ve müridi, ümmetin imamý sayar; Oniki Ýmam ile birlikte bunlarýn erginlik yaþýna gelmeden öldürülmüþ erkek çocuklarý olduklarýný kabul ettikleri 14 masum'a inanýrlar. Baðlandýklarý 3 sünnet þunlardýr:

1. Dilden tevhit kelimesini býrakmamak;
2. Kibir

lenmemek, kin tutmamak;
3. Gönül kýrmamak, kimseye düþmanlýk beslememek

Yedi farzlarý da þöyledir:

1. Sýrrýný saklamak;
2. Öteki Kýzýlbaþlarla birlikte olmak;
3. Yalan söylemekten ve aleyhte bulunmaktan kaçýnmak;
4. Hizmette bulunmak;
5. Mürebbisine itaat etmek;
6. Musahibini gözetmek;
7. Halifeden taç ve kisvet giyinmek.

Bunlarý yerine getirmeyenler, topluluk içinde sopa yemek ve halife ile mürþide para vermek gibi cezalara çarptýrýlýr. Kýzýlbaþ inancýnda tevellâ (halife Ali ile çocuklarýný sevmek, onlarý sevenleri sevmek) ve teberra (halife Ali ile çocuklarýný sevmeyenleri sevmemek) önemli yer tutar. Alýþveriþte doðruluða büyük önem veren Kýzýlbaþlar terazinin insaný yanýltabileceðini kabul ettikleri için ancak taneyle ölçülebilecek þeyleri satarlar. Bu yüzden bazý yerlerde «Kýzýlbaþlar terazi tutamaz» denmektedir. Kýzýlbaþlýkta kadýn boþamak haramdýr.

Kýzýlbaþlar altý dini dereceye baðlýdýr:

1. Halife : Safeviler zamanýnda doðrudan doðruya Ýran'dan gönderilirlerdi. Son zamanlarda Hacýbektaþ tekkesindeki Dede baba tarafýndan seçilen betasý çelebileri halifeliðe getirilmeye baþlandý. Son halife, Kurtuluþ savaþýnda Atatürk tarafýný tutan Ahmed Cemalcddin Çelebi idi;

2. Dede : Kýzýlbaþlarýn dini iþlerini yönetir. Hz. Muhammed'in soyundan geldikleri kabul edilir. Dedeler, ocak adý verilen ailelere mensuptur. Ocaklar þu Kýzýlbaþ büyüklerinin soyuna baðlý sayýlýr: Abdal Musa, Aðuiçen, Ali Þeydi Otman, Celâl Abbas, Dede Garib Musa, Gözü Kýzýl, Ýmam Rýza, Karadonlu Can Baba, Pir Sultan, Sarý Saltuk, Seyyid Ali, Seyyid Baba, þeyh Bircan, þeyh Çoban, þeyh Samit v.d. Ocaklarýn bazýlarý birbirine baðlýdýr;

3. Mürebbi : Dini iþleri görmek, davalara bakmak, adak toplamak, kurbanlarý kesmek için dede tarafýndan tayin edilir;

4. Rehber : Din törenlerini yönetir. Gelenek ve göreneði iyi bilen herhangi biri bu görevi yerine getirebilir;

5. Musahip : Ergenlik çaðýna gelerek özel törenle tarikata kabul edilecek kimsenin yol göstericisine denir. Birine musahip olmak, görgü gecesi yapýlan musahip kavline girme töreniyle baþlar;

6. Talip : Ocaktan olmayan, yeni halife Ali soyundan gelmeyen bütün Kýzýlbaþlara denir.

DÝN TÖRENLERÝ 


Kýzýlbaþlar muharrem ayýnda Kerbelâ olayýný anmak için 12 gün, þubat ayýnda Ali'nin bir görünüþü saydýklarý Hýzýr için 3 gün oruç tutar. Kýzýlbaþlarýn din törenleri kýþ aylarýnda olur. Çift sürme ve harman zamaný sona erdikten sonra dedeler taliplerin törenlerini yönetmek için köy köy dolaþýr. Dedenin uðradýðý köyde bir ev hazýrlanýr ve cuma geceleri, âyini cem adý verilen görgü âyini yapýlýr. 


Bu törende, dede, ocak yanýna oturur, talipler yaþ sýrasýyla iki yanýna dizilir. Arkada kadýnlar yer alýr. Guyende adý verilen sazcýlar dedenin yakýnýna oturur. Gece yarýsý sohbetten sonra baþlayan törende özel bir þekilde eller yýkanýr, Oniki Ýmam için nefesler okunur. Zikir yapýlýr. Miracname okunur. Sema yapýlýr. 

Dedenin iki eliyle tuttuðu erkân adý verilen kayýn aðacýndan sopanýn altýna birbiriyle musahip olanlar ikiþer ikiþer yatar; sembolik olarak ölme, rehber tarafýndan yýkanma, dedenin duasýyla yeniden hayata kavuþma canlandýrýlýr. Tevhit okunur. Ortak bir tastan su içilerek Hüseyin'e selâm verilir, katiline lanet edilir. Gülbank çekildikten sonra sofra serilerek hazýrlanan kurban eti yenir. Yemekten sonra cuma geceleri tarikin durduðu yerde mum yakýlmasý için para toplanýr. 

 

Perþembe geceleri sorgu âyini yapýlýr. Gene gece yarýsý, sohbetten sonra baþlayan bu törende 12 imam için nefesler okunur. Musahip kavline girmiþ olanlarýn sorgularý yapýlýr. Suçu veya birbirinden þikâyeti olanlar bildirilir. Dede bunlarý yargýlayarak hüküm verir.

Musahip kavline girme töreni, görgü gecelerinde yapýlýr. Musahip kavline girecekler rehber tarafýndan boyunlarýna bir çevre geçirilerek dedenin önüne götürülür. Musahip kavline girmek için evli olmak gerekir. Dedenin önüne götürülenlerin karýlarý birbirinin kocasýnýn eteðini tutar. Rehber, þeriat, tarikat, hakikat, marifet erenlerine selâm verir. Dede musahiple yanýndakinin «ellerine tek, dillerine pek, bellerine berk» olmalarýný öðütler. Sembolik ölme ve yýkanma hareketi tekrarlanýr ve bellerine tarikle 12 defa vurulur.

Kýzýlbaþlar, nevruzu (21 mart) Ali'nin doðum günü sayar ve büyük bayram olarak kutlar. O gün Abdal Musa adýna kurban kesilir. O akþamki toplantýdan sonra dede, köyüne döner. Yaz aylarý boyunca âyin yapýlmaz. Kýzýlbaþlar Hac ziyareti yerine XV.-XVIII. yy.larda þeyh Haydar'ýn mezarýnýn bulunduðu Erdebil'e giderlerdi. Ziyaret yerleri sýrasýnda halife Ali'nin yattýðý Necef, Hüseyin'in yattýðý Kerbelâ, Musâl Kâzým ile Muhammed el-Taki'nin yattýklarý Kâzýmý ye v.d. vardýr. Kýzýlbaþ büyükleri arasýnda yer alan Hacý Bektaþ, Abdal Musa, Hüseyin Gazi, Seyyid Battal'ýn mezarlarý da ziyaret yerleridir.